Thuật ngữ

I . Thuật ngữ là gì ?

Câu 1 (Trang 87 SGK ngữ văn 9 tập 1)

So sánh hai cách giải thích sau đây về nghĩa của từ nước và từ muối.

a) Cách thứ nhất:

– Nước là chất lỏng không màu, không mùi, có trong sông, hồ, biển,…

– Muối là tinh thể trắng, vị mặn, thường tách từ nước biển, dùng để ăn.

b) Cách thứ hai:

– Nước là hợp chất các nguyên tố hi-đrô và ô xi, có công thức là H2O.

– Muối là hợp chất mà phân tử gồm có một hay nhiều nguyên tử kim loại liên kết với một hay nhiều gốc a-xít.

Hãy cho biết cách giải thích nào không thể hiểu được nếu thiếu kiến thức về hoá học.

Trả lời:

a) Cách giải thích thứ nhất chỉ dừng lại ở những việc nên đặc tính bên ngoài của sự vật. Đó là cách giải thích hình thành trên cơ sở kinh nghiệm, có tính chất cảm tính.

b) Cách giải thích thứ hai thể hiện được đặc tính bên trong của sự vật. Những đặc tính này phải qua nghiên cứu bằng lí thuyết và phương pháp khoa học.

Trong hai cách giải thích trên, cách giải thích thứ nhất là cách giải thích nghĩa của từ ngữ thông thường, cách giải thích thứ hai là cách giải thích thuật ngữ chuyên môn, đòi hỏi phải có tri thức nhất định về lĩnh vực hoá học mới hiểu được thấu đáo.

Câu 2  (Trang 88 SGK ngữ văn 9 tập 1)

Đọc những định nghĩa sau đây và trả lời câu hỏi.

– Thạch nhũ là sản phẩm hình thành trong các hang động do sự nhỏ giọt của dung dịch đá vôi hoà tan trong nước có chứa a-xít các-bô-níc.

– Ba-dơ là hợp chất mà phân tử gồm có một nguyên tử kim loại liên kết với một hay nhiều nhóm hi-đrô-xít.

– Ẩn dụ là gọi tên sự vật, hiện tượng này bằng tên sự vật, hiện tượng khác có nét tương đồng với nó.

– Phân số thập phân là phân số mà mẫu là lũy thừa của 10.

a) Em đã học cách định nghĩa này ở những bộ phận nào?

b) Những từ ngữ được định nghĩa (in đậm: Thạch nhũ; Ba-dơ; Ần dụ; Phân số thập phân) chủ yếu được dùng trong loại văn bản nào?

Trả lời:

Các định nghĩa trên của những bộ môn khoa học khác nhau:

– Thạch nhũ: thuật ngữ bộ môn Địa lí

– Bazơ: thuật ngữ bộ môn Hoá học

– Ẩn dụ: thuật ngữ môn Ngữ văn

– Phân số thập phân: thuật ngữ môn Toán học.

Những thuật ngữ trên chủ yếu dùng trong văn bản khoa học và công nghệ.

II. Đặc điểm của thuật ngữ

Câu 1  (Trang 88 SGK ngữ văn 9 tập 1)

Thử xem những thuật ngữ dẫn trong mục I.2 ở trên còn có nghĩa nào khác không?

Trả lời:

Trong mỗi lĩnh vực khoa học, kĩ thuật, công nghệ mỗi thuật ngữ chỉ biểu thị bằng một khái niệm và ngược lại, mỗi khái niệm chỉ được biểu thị bằng một thuật ngữ. Đặc điểm này phù hợp với yêu cầu về tính chính xác, thống nhất, tính quốc tế của khoa học, kĩ thuật, công nghệ.

Câu 2  (Trang 88 SGK ngữ văn 9 tập 1)

Cho biết trong hai ví dụ sau, ở ví dụ nào, từ muối có sắc thái biểu cảm.

a) Muối là hợp chất có thể hoà tan trong nước.

b) Tay nâng chén muối đĩa gừng,

Gừng cay muối mặn xin đừng quên nhau.

(Ca dao)

Trả lời:

Muối ở trường hợp (b) được dùng theo phong cách văn bản nghệ thuật, mang sắc thái biểu cảm. Muối ở trường hợp (a) là thuật ngữ, được dùng theo ngôn ngữ khoa học, không mang sắc thái biểu cảm.

Như vậy, thuật ngữ không có tính biểu cảm.

III. Luyện tập

Câu 1(Trang 89 SGK ngữ văn 9 tập 1)

Vận dụng kiến thức đã học ở các môn Ngữ văn, Lịch sử, Địa lí, Toán học, Vật lí, Hóa học, Sinh học để tìm thuật ngữ thích hợp với mỗi chỗ trống. Cho biết mỗi thuật ngữ vừa tìm được thuộc lĩnh vực khoa học nào.

– /…/ là tác dụng đẩy, kéo của vật này lên vật khác.

– /…/ là làm hủy hoại dần dần các lớp đá phủ trên mặt đất do các tác nhân: gió, băng hà, nước chảy,…

– /…/ là hiện tượng trong đó có sinh ra chất mới.

– /…/ là tập hợp những từ có ít nhất một nét chung về nghĩa.

– /…/ là nơi có dấu vết cư trú và sinh sống của người xưa.

– /…/ là hiện tượng hạt phấn tiếp xúc với đầu nhụy.

– /…/ là lượng nước chảy qua mắt cắt ngang lòng sông ở một điểm nào đó, trong một giây đồng hồ. Đơn vị đo: m3/s.

– /…/ là lực hút của Trái Đất.

– /…/ là sức ép của khí quyển lên bề mặt của Trái Đất.

– /…/ là những chất do một nguyên tố hoá học cấu tạo nên.

– /…/ là thị tộc theo dòng họ người cha, trong đó nam có quyền hơn nữ.

– /…/ là đường thẳng vuông góc với một đoạn thẳng tại điểm giữa của đoạn ấy.

Trả lời:

– Lực là tác dụng đẩy kéo của vật này lên vật khác (Vật lý)

– Xâm thực là quá trình phá hủy lớp đất đá phủ trên mặt đất do các tác nhân như gió, sóng biển, băng hà, nước chảy… (Địa lý)

– Hiện tượng hóa học là hiện tượng sinh ra chất mới. (Hóa học)

– Trường từ vựng là tập hợp của những từ có ít nhất một nét chung về nghĩa. (Ngữ văn)

– Di chỉ là những dấu vết của người xưa đã cư trú và sinh sống (Lịch sử).

– Thụ phấn là hiện tượng hạt phấn tiếp xúc với nhị hoa (Sinh học).

– Lưu lượng là lượng nước chảy qua mặt cắt ngang lòng sông ở một điểm nào đó, trong một giây đồng hồ (Địa lí).

– Trọng lực là lực hút của trái đất (Địa lý)

– Khí áp là sức nén của khí quyển lên bề mặt trái đất (Địa lý)

– Đơn chất là những chất do một nguyên tố hóa học cấu tạo nên. (Hóa học)

– Thị tộc phụ hệ là những dòng họ trong đó người đàn ông có quyền hơn người phụ nữ (Lịch sử)

– Đường trung trực là đường thẳng vuông góc với một đoạn thẳng tại điểm giữa đoạn ấy (Toán học).

Câu 2 (Trang 90 SGK ngữ văn 9 tập 1)

Đọc đoạn trích sau đây:

Nếu được làm hạt giống để mùa sau

Nếu lịch sử chọn ta làm điểm tựa

Vui gì hơn làm người lính đi đầu

Trong đêm tối, tim ta làm ngọn lửa!

(Tố Hữu, Chào xuân 67)

Trong đoạn trích này, điểm tựa có được dùng như một thuật ngữ vật lí hay không? Ở đây, nó có ý nghĩa gì?

Trả lời:

Mặc dù có nét nghĩa nào đó giống với thuật ngữ điểm tựa trong Vật lí (trong vật lí, điểm tựa là điểm cố định của một đòn bẩy, thông qua đó lực tác động được truyền tới lực cản; ở đoạn thơ này, điểm tựa có nghĩa một chỗ dựa tin tưởng, gánh trọng trách) nhưng từ điểm tựa ở đây không được dùng với tư cách là một thuật ngữ Vật lí mà nó được dùng với tư cách là ngôn ngữ nghệ thuật.

Câu 3 (Trang 90 SGK ngữ văn 9 tập 1)

Trong hóa học, thuật ngữ hỗn hợp được định nghĩa là “nhiều chất trộn lẫn vào nhau mà không hoá hợp thành một chất khác”, còn từ hỗn hợp hiểu theo nghĩa thông thường là “gồm có nhiều thành phần trong đó mỗi thành phần vẫn không mất tính chất riêng của mình”.

Cho biết trong hai câu sau đây, trường hợp nào hỗn hợp được dùng như một thuật ngữ, trường hợp nào hỗn hợp được dùng như một từ thông thường.

a) Nước tự nhiên ở ao, hồ, sông , biển,… là một hỗn hợp.

b) Đó là một chương trình biểu diễn hỗn hợp nhiều tiết mục.

hãy đặt câu với từ hỗn hợp dùng theo nghĩa thông thường.

Trả lời:

– Từ hỗn hợp trong câu (a) được dùng với tư cách thuật ngữ hoá học.

– Từ hỗn hợp trong câu (b) dùng như một từ ngữ thông thường.

VD: Trộn lẫn bột nghệ với sữa tươi đến khi được một hỗn hợp dẻo, mịn sau đó dùng để đắp lên mặt. (nghĩa thông thường)

Câu 4 (Trang 90 SGK ngữ văn 9 tập 1)

Trong sinh học, cá voi, cá heo được xếp vào lớp thú, vì tuy những vật này có xương sống, ở dưới nước, bơi bằng vây nhưng không thở bằng mang mà thở bằng phổi.

Căn cứ vào cách xác định của sinh học, hãy định nghĩa thuật ngữ cá. Có gì khác nhau giữa nghĩa của thuật ngữ này với nghĩa của từ cá theo cách hiểu thông thường của người Việt (thể hiện qua cách gọi cá heo, cá voi)?

Trả lời:

Cá là động vật có xương sống, ở dưới nước, bơi bằng vây, thở bằng mang. Như vậy, trong ngôn ngữ thông thường của chúng ta thì từ cá (cá voi, cá heo) không mang ý nghĩa chặt chẽ như định nghĩa của sinh học.

Câu 5 (Trang 90 SGK ngữ văn 9 tập 1)

Trong kinh tế học, thuật ngữ thị trường (thị: chợ – yếu tố Hán Việt) chỉ nơi thường xuyên tiêu thụ hàng hoá, còn trong quang học (phân ngành vật lí nghiên cứu về ánh sáng và tương tác của ánh sáng với vật chất), thuật ngữ thị trường (thị: thấy – yếu tố Hán Việt) chỉ phần không gian mà mắt có thể quan sát được.

Hiện tượng đồng âm này có vi phạm một nguyên tắc thuật ngữ – một khái niệm đã nêu ở phần Ghi nhớ không? Vì sao?

Trả lời:

Một trong những ý nghĩa cơ bản của thuật ngữ thị trường của Kinh tế học (thị: chợ – yếu tố Hán Việt) là chỉ nơi thường xuyên tiêu thụ hàng hoá; nhưng thuật ngữ thị trường (thị: thấy – yếu tố Hán Việt) của Vật lí lại khác hẳn: chỉ phần không gian mà mắt có thể quan sát được.

Hiện tượng trên là hiện tượng đồng âm khác nghĩa vẫn thấy trong ngôn ngữ; nó chỉ vi phạm nguyên tắc một thuật ngữ – một khái niệm khi thuộc cùng một lĩnh vực chuyên môn. Trong những lĩnh vực khoa học, kĩ thuật, công nghệ khác nhau, có thể có những từ ngữ giống nhau về âm nhưng lại là những thuật ngữ với nội hàm khác nhau hoàn toàn.