Nhân vật người lính lái xe trong Bài thơ tiểu đội xe không kính của Phạm Tiến Duật.

Phạm Tiến Duật là một trong những nhà thơ tiêu biểu của thế hệ nhà thơ trẻ những năm kháng chiến chống Mĩ. Anh từng cầm súng chiến đấu và công tác trong đội ngũ những chiến sĩ lái xe chở vũ khí, quân trang từ hậu phương lớn ra tiền tuyến lớn. Vốn sống cá nhân và niềm vui ra trận hăm hở của tuổi trẻ lúc bấy giờ “Xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước. Mà lòng phơi phới dậy tương lai” như ánh sáng chói chang, giúp nhà thơ Phạm Tiến Duật viết những câu thơ rất chân thực về người chiến sĩ lái xe trên đường Trường Sơn.

Bài thơ tiểu đội xe không kính là tác phẩm tiêu biểu viết về người lính lái xe. Họ là những chàng trai trẻ trung, khỏe khoắn, tràn trề sức sống, rất tinh nghịch, tươi vui mà lạc quan, yêu đời, mà dũng cảm lái xe dưới bom rơi đạn nổ để đưa hàng ra tiền tuyến. Không rõ nhà thơ đã từng bao nhiêu lần trực tiếp cầm lái, hay ngồi trong ca-bin cạnh người cầm lái, mà hình ảnh và suy nghĩ của người lính lái xe trong bài thơ lại chân thực, sống động đến như vậy. Tất cả cứ hiển hiện hồn nhiên, trực diện ngay trước bạn đọc: những chiếc xe không kính và cả tiểu đội lính lái xe vui vẻ, tếu táo mà thật đĩnh đạc, hiên ngang, can đảm... Mở đầu bài thơ là hình ảnh trớ trêu: “Xe không có kính”. Kết thúc là một ý tưởng bất ngờ “Chỉ cần trong xe có một trái tim”. Phải chăng, tiểu đội xe không kính lăn bánh thông đường mau lẹ được là nhờ...” những trái tim cầm lái? Chuyện thật vô lí? Xin hãy lắng nghe lời người chiến sĩ lái xe, hãy đọc thơ và suy ngẫm:

             Không có kính không phải vì xe không kính

Bom giật bom rung kính vỡ đi rồi

Lời người lính giới thiệu về đoàn xe đặc biệt của mình? Ngôn ngữ mộc mạc, nhịp điệu khoan thai mà gợi tả rõ nét. Những chiếc xe kì lạ “Không có kính chắn gió” - mà thật anh hùng, đang vượt qua chặng đường nguy hiểm quân thù đánh phá ác liệt - “bom giật, bom rung kính vỡ đi rồi” - Trên những chiếc xe ấy, người chiến sĩ đang vững tay lái. Vừa nhấn ga cho xe lăn bánh ra trận, các anh vừa kể chuyện về mình, về đồng đội:

Ung dung buồng lái ta ngồi

    Nhìn đất, nhìn trời, nhìn thẳng

      Nhìn thấy gió vào xoa mắt đắng

                Nhìn thấy con đường chạy thẳng vào tim

                 Nhìn thấy sao trời và đột ngột cánh chim

 Như sa như ùa vào buồng lái

Đó là những câu thơ tả thực, sự thực chính xác đến từng chi tiết. Không có kính chắn gió, bảo hiểm, xe lại chạy nhanh, nên người lái phải đối mặt với biết bao nguy hiểm. Nào là “gió vào xoa mắt đắng”. Nào là “con đường chạy thẳng vào tim” rồi “sao trên trời”, rồi “chim dưới đất” đột ngột bất ngờ, như sa, như ùa - rơi rụng, va đập, quãng ném... - vào buồng lái, vào mặt mũi, thân mình. Dường như chính nhà thơ cũng đang cầm lái, hay ngồi trong buồng lái của những chiếc xe không kính nên câu chữ mới sinh động, cụ thể, đầy ấn tượng, gợi tả cảm giác chân thực dường ấy. Cảm giác ấn tượng căng thẳng, đầy thử thách. Song người chiến sĩ không run sợ, hoảng hốt. Trái lại, tư thế các anh vẫn hiên ngang, tinh thần các anh vẫn vững vàng... Các anh vẫn “Ung dung buồng lái ta ngồi Nhìn đất, nhìn trời, nhìn thẳng...” Hai câu thơ có nhịp thật cân đối: 2/2/2 và 2/2/2. Nhịp thơ như gợi ra sự thăng bằng của chiếc xe đang lăn bánh, sự thanh thản bình tĩnh, tự tin của người lái. “Nhìn đất nhìn trời, nhìn thẳng... nhìn thấy, nhìn thấy... Thấy...”. Những điệp từ ấy cứ nhấn đi lại nhấn lại, biểu hiện sự tập trung cao độ của người lái. Hai khổ thơ mở đầu tả thực những khó khăn gian khổ mà những chiến sĩ lái xe Trường Sơn đã trải qua. Trong khó khăn, các anh vẫn bình tĩnh, tự tin nêu cao tinh thần trách nhiệm, quyết tâm, gan góc đưa hàng ra tiền tuyến. Không có kính chắn gió, bảo hiểm, đoàn xe vẫn lăn bánh bình thường. Lời thơ nhẹ nhõm, trôi chảy như những chiếc xe vun vút bươn chải trên đường. Có chỗ nhịp nhàng, trong sáng như văng vẳng tiếng hát - vút cao vui vẻ.

Không có kính ừ thì có bụi

        Bụi phun tóc trắng như người già

           Chưa cần thay, lái trăm cây số nữa

        Mưa ngừng, gió lùa khô mau thôi

Những thử thách khó khăn trên tuyến đường ra trận là có thật. Đó là “bụi đường” “phun trắng” và “mưa tuôn”, “mưa xối”- hậu quả tất yếu của những chiếc xe mất kính bảo vệ. Trước thử thách mới, người chiến sĩ vẫn không nao núng. Các anh càng bình tĩnh, dũng cảm hơn và lạc quan hơn: “Không có kính ừ thì có bụi... không có kính ừ thì ướt áo”. Những câu thơ như lời nói thường, nôm na mà cứng cỏi, toát ra một thái độ chấp nhận khó khăn, gian khổ và có phần thách thức với những khó khăn gian khổ đó. Vượt lên trên tất cả, người lính vẫn có thời gian dành cho mình: hút thuốc, cười đùa, mặt lấm bụi đường “Chưa cần rửa, phì phèo châm điếu thuốc, Nhìn nhau mặt lấm cười ha ha” và tiếp tục hoàn thành nhiệm vụ của mình: dù áo rất ướt nhưng:

“ Chưa cần thay lái trăm cây số nữa,

Mưa ngừng, gió lùa khô mau thôi”.

Những câu thơ gợi nhớ đến chân dung những người lính vững vàng trước khó khăn, dạn dày với gian khổ, ung dung rất lạc quan, rất thanh thản. Ra chiến trường, đối mặt với bom đạn là khúc nhạc vui sôi nối của những chàng trai tuổi mười tám đôi mươi, hóm hỉnh: “phì phèo châm điếu thuốc - nhìn nhau mặt lấm cười ha ha” và táo tợn “chưa cần thay lái trăm cây số nữa". Hai khổ thơ thứ năm và thứ sáu miêu tả những cuộc gặp gỡ, vui vầy của những người lính lái xe trong không khí đoàn kết, trong tình đồng chí, đồng đội cảm động. Hết một nhiệm vụ, họ đã tới đích. Ấy là lúc họ được ngồi nghỉ hoặc dừng lại, tụ họp với nhau thành một gia đình:

 Những chiếc xe từ trong bom rơi

Đã về đây họp thành tiểu đội...

       ... Bếp Hoàng Cầm ta dựng giữa trời

        Chung bát đũa nghĩa là gia đình đấy...

Đoạn thơ hé mở cho người đọc thấy một nét đẹp khác của những người chiến sĩ lái xe. Đấy là tình cảm gắn bó, chia ngọt sẻ bùi. Khi hành quân, các anh động viên, chào hỏi nhau trong hoàn cảnh độc đáo bắt tay qua cửa kính vỡ” - Lúc cắm trại, các anh trò chuyện, ăn uống nghỉ ngơi thoải mái, xuềnh xoàng, nhường nhịn nhau như anh em ruột thịt: chung bát, chung đũa. võng mắc chông chênh trò chuyện... Song cũng chỉ trong một thoáng chốc. Để rồi lại tiếp tục hành quân: “Lại đi lại đi trời xanh thêm...” Câu thơ cho thấy tâm hồn phơi phới, lãng mạn và mơ mộng của những người lính lái xe.

Đến khổ thơ cuối cùng, vẫn một giọng thơ mộc mạc, gần với lời nói thường, như văn xuôi:

 Không có kính rồi xe không có đèn

 Không có mui xe thùng xe có xước

   Xe vẫn chạy vì miền Nam phía trước

Chỉ cần trong xe có một trái tim...

Một lần nữa, chân dung người lính lại được nhấn mạnh về hoàn canh lao động đặc biệt: lái những chiếc xe không mui, không kính, không đèn... lao ra tiền tuyến. Hai đầu cầu dồn dập những mất mát, khó khăn do quân địch gieo xuống; do đường trường gây ra: xe không kính, không đèn, không mui, thùng xe xước vỡ... Điệp ngữ “không có” nhắc lại ba lần như nhân lên ba lần những thử thách khốc liệt. Hai dòng thơ ngắt làm bốn khúc “không có kính/ rồi xe không có đèn/ không có mui/ thùng xe có xước” như bốn chặng gập ghềnh, khúc khuỷu, đầy chông gai, bom đạn, bốn khúc cua vòng, rẽ ngoặt”... trêu ngươi chọc tức đoàn xe. Xe hư hỏng đấy nhưng mà vẫn chạy bởi vì trong xe có người lính, có trái tim tất cả vì miền Nam thân yêu. Bài thơ đã hoàn thiện bức chân dung tuyệt vời của những chiến sĩ vận tải Trường Sơn những năm đánh Mĩ. Người lái xe đã chiến thắng, vượt lên, bom đạn, hăm hở hướng lên phía trước, hướng ra tiền tuyến lớn với một tình cảm thiêng liêng “vì miền Nam”, vì cuộc chiến đấu giành độc lập, thống nhất đất nước. Đặc biệt, tỏa sáng chói ngời cả đoạn thơ, bài thơ là hình ảnh “trong xe có một trái tim” Thì ra cội nguồn sức mạnh của cả đoàn xe, gốc rễ phẩm chất anh hùng của mỗi người cầm lái, tích tụ, đọng lại ở cái “trái tim” gan góc, kiên cường, giàu bản lĩnh và chan chứa tình yêu thương này. Phải chăng chính trái tim con người đã cầm lái? Tình yêu Tổ Quốc, tình thương đồng bào đồng chí ở miền Nam đau khổ đã khích lệ, động viên người chiến sĩ vận tải vượt khó khăn gian khổ, luôn lạc quan, bình tĩnh nắm chắc “vô-lăng”, nhìn thật đúng hướng để đưa đoàn xe, khẩn trương, tới đích? Ngữ điệu của câu thơ “chỉ cần trong xe... có một trái tim” thật nhẹ nhõm, song khả năng khắc họa hình tượng nhân vật và khơi gợi suy luận triết lí thật đắm sâu, trĩu nặng. Ẩn sau ý nghĩa “trái tim cầm lái”, câu thơ còn hướng người đọc về một chân lí của thời đại chúng ta: sức manh quvết định, chiến thắng không phải là vũ khí, là công cụ... mà là con người - con người mang trái tim nồng nàn yêu thương, ý chí kiên cường, dũng cảm, niềm lạc quan và một niềm tin vững chắc. Có thể nói cả bài thơ, hay nhất là câu thơ cuối cùng này. Nó là “nhãn tự’, là con mắt của thơ, lật sáng chủ đề, tỏa sáng vẻ đẹp hình tượng nhân vật trong bài thơ. Bắt nguồn từ sức trẻ, từ tâm hồn phơi phới của người chiến sĩ lái xe Việt Nam mà chính là từ những năm tháng nhà thơ đã sống, đã trải nghiệm. “Bài thơ về tiểu đội xe không kính...” đã cho ta thấy chân dung tuyệt đẹp của người lính lái xe từ trong cuộc chiến đấu, từ niềm vui sống của con người thời đại chống Mĩ.